Dertien vragen over het Jodendom

Waarom dragen joden een keppeltje? Wat is het verschil tussen liberaal en orthodox Jodendom? Hoe gaat Jodendom om met ethische vraagstukken? U vindt hier dertien vragen over het jodendom. Wilt u meer weten? In een uitgebreid document vindt u nog meer vragen en antwoorden over het Jodendom in het algemeen en het Liberaal Jodendom in het bijzonder. 

Orgaandonatie vanuit progressief-Joods perspectief

Over dit onderwerp is een bijeenkomst georganiseerd in april 2021. Sprekers waren een rabbijn en twee artsen. Verschillende perspectieven kwamen aan de orde:

1. Halachische aspecten van orgaandonatie; mag het wel?
2. Thuis; algemeen; wat kan en wat kan niet? Weefsel- en orgaandonatie?
3. Ziekenhuis; neurologisch en procedureel; hoe wordt bepaald dat je hersendood bent?

Informatie over wat er naar voren kwam op deze bijeenkomst, vindt u hier.

Waarom dragen joden een keppeltje?

Het is in de joodse traditie gebruikelijk dat mannen hun hoofd bedekt hebben als teken van eerbied voor God. Vroeger droegen joodse mannen, net zoals alle andere mannen, op straat een hoed of een pet. Binnenshuis droegen ze vaak een kallotje. Omdat het niet meer gebruikelijk is in Europa om een hoed te dragen, wordt het binnenhuis-kallotje meegenomen naar buiten. Daardoor is het een joods symbool geworden. De kallotjes, die wij gewoonlijk keppeltjes noemen, zijn er in allerlei maten en kleuren.  

De meeste Liberale Joden dragen alleen een keppeltje wanneer ze in de synagoge zijn, of bij een Joodse, religieuze bijeenkomst. Omdat het keppeltje tegenwoordig niet meer gezien wordt als een cultureel gebruik maar als een religieus symbool, kiezen joodse vrouwen er ook soms voor om een keppeltje te dragen. Maar het is zeker niet zo dat, als je een keppeltje draagt, je automatisch Joods wordt. Wij vragen aan mannen en jongens om, wanneer ze op bezoek komen in de synagoge, uit respect hun hoofd te bedekken. Met een eigen hoed of pet of met een keppeltje dat wij hun daarvoor uitlenen.

Moeten vrouwen ook hun hoofd bedekken?

Het was vroeger gebruikelijk dat getrouwde joodse vrouwen hun haar bedekten. Meisjes hoefden dat niet. Afhankelijk van de omringende cultuur droegen vrouwen vaak een doekje of een hoed of mutsje. Bij bepaalde groepen Joden, vooral Joden uit Polen en Rusland, werd het gebruikelijk het haar te bedekken met een pruik. Andere Joden vinden dat een vreemd gebruik omdat je dan toch echt haar ziet. In het Liberale Jodendom is het gebruik om het haar te bedekken in onbruik geraakt. De meeste vrouwen hebben bij ons geen hoed op.

Wat is de Tora?

De Tora heeft in het Jodendom de hoogste autoriteit. In het orthodoxe Jodendom ziet men de Tora vaak als letterlijk gedicteerd aan Mosjé (Mozes) op de berg Sinaï. In het Liberale Jodendom wordt de Tora meestal beschreven als een door mensen geschreven, door God geïnspireerd boek. De (Nederlandse) tekst van de Tora kun je vinden in iedere Bijbel, het zijn de eerste vijf boeken van de Bijbel. In een protestantschristelijke Bijbel heten ze de “vijf boeken van Mozes”. In een katholieke Bijbel wordt de Tora de “Pentateuch” genoemd.

In de Joodse eredienst, de dienst in de synagoge, wordt de Tora vaak gelezen uit een met de hand, op perkament geschreven boekrol: de Tora-rol. Het is een oude traditie om het op die manier te doen. Het benadrukt dat de Tora door alle generaties heen aan ons is gegeven. Wat onze voorouders zeiden en dachten is ook voor ons belangrijk. De Tora maakt deel uit van de Joodse Bijbel die wij Tanach noemen. De Tanach heeft precies dezelfde boeken als het protestantschristelijke Oude Testament. Omdat Jezus geen rol speelt in het Jodendom, kent het Jodendom het Nieuwe Testament niet.

Waarom geloven Joden niet in Jezus? Hij is toch de Messias?

Joden geloven dat de wereld ooit ontstaan is en dat er ook ooit een einde komt aan de wereld zoals wij die kennen. Wij hopen op een messiaanse tijd waarin alle mensen, zonder zorgen, in vrede kunnen leven. Traditioneel geloven Joden dat die tijd zal worden ingeluid door iemand die door God gestuurd wordt en die leiding geeft aan de mensen om de speciale, vreedzame wereld te bereiken. In het Hebreeuws heet die persoon de Masji’ach, de gezalfde. (Zalven was vroeger de manier waarop je koning werd, zoals kroning nu). Het idee dat God in menselijke vorm op aarde rondloopt, past niet in het joodse beeld van God. In het Jodendom is de Masji’ach daarom een gewoon persoon, niet een godheid.  Je kunt de Masji’ach in het Jodendom het best zien als een nieuwe Mosjé (Mozes). Joden en Christenen geloven dus allebei dat een Masji’ach/Messias een rol heeft bij het inluiden van de eindtijd. Wij gebruiken hetzelfde begrip maar stellen ons die persoon heel anders voor.

 Veel Joden geloven dat wij mensen een taak hebben in het naderbij brengen van de vreedzame wereld waarop wij hopen. In het Liberale Jodendom zien wij sociale actie, verantwoordelijkheid nemen voor de wereld waarin wij leven, in dat licht. Werken aan een betere wereld heet Tikoen Olam, letterlijk: “herstel van de wereld”. 

Is de wereld echt in zeven dagen geschapen?

In het Liberale Jodendom geloven wij dat God ons met opzet de mogelijkheid heeft gegeven om van alles te ontdekken over de wereld waarin wij leven. Wetenschap is voor ons belangrijk en is een van de belangrijkste pijlers van de moderne samenleving. Wanneer wij naar de dokter gaan, gebruik maken van internet, reizen met een auto of een vliegtuig, zelfs als wij gewoon thuis ons eten opeten, maken wij gebruik van de resultaten van modern onderzoek. De evolutieleer is de best bewezen biologische theorie ooit. Astrofysica leert ons over de Big Bang, de oerknal, die het begin vormde van het heelal. Als natuurkundigen en sterrenkundigen uitleggen hoe ze die oerknal zien, gebruiken ze dezelfde begrippen die het mogelijk maakt om een computerchip te maken. Het zijn inzichten die niet voorkomen in de Tora maar die ons, door menselijk nadenken en onderzoek, duidelijk zijn geworden. 

 Moderne wetenschap leert ons hoe de wereld tot stand kwam en hoe deze zich ontwikkelt. Wetenschap leert ons niet waaromde wereld bestaat of wat het verschil is tussen goed en kwaad. De inzichten van de moderne wetenschap komen niet overeen met verhalen van de eerste hoofdstukken van de Bijbel, maar wel met de ideeën die in het Jodendom bestaan over een schepping die ooit begon, die zich ontwikkeld en waarin een rol voor de mens is om de schepping, in samenwerking met God, te vervolmaken.

 Of om het anders te zeggen, als God een boek had geschreven over astrofysica, wie had dan duizenden jaren geleden, begrepen wat daar staat? Wij mensen zijn tot veel in staat maar wanneer wij Joden willen begrijpen wat de zin van ons bestaan is en wat onze taak is in deze wereld, doen wij een beroep op onze traditie.

Wat is het verschil tussen liberaal en orthodox Jodendom?

Liberaal Jodendom is ontstaan in het begin van de 19^eeeuw, al meer dan tweehonderd jaar geleden. Het is dezelfde tijd waarin de moderne wereld ontstond die wij nu kennen. Orthodoxe Joden geloven dat de moderne wereld alleen maar slechter is dan alle tijden die daarvoor waren. Liberale Joden menen dat, hoewel zeker niet alles nu goed is, de moderne wereld wel degelijk waarden heeft die goed zijn. Zoals een gelijkwaardige plaats voor mannen en vrouwen, toegankelijk onderwijs en gezondheidzorg voor iedereen en gelijkheid voor de wet en vrijheid van meningsuiting als basis van een vreedzame samenleving. Volgens ons zijn deze waarden in lijn met de oude waarden van het Jodendom.

Liberale Joden proberen dan ook niet om een oude, verdwenen wereld te herscheppen maar om de moderne waarden tot uiting te laten komen in de manier waarop wij een joods leven leiden.

Waar bent u geboren? In Israël?

De meeste Joden in Nederland zijn ook in Nederland geboren. Er wonen Joden in Europa sinds de Romeinse tijd. Nederland hebben ook in de Middeleeuwen Joden gewoond. De meeste Joden die nu in Nederland wonen, hebben wortels in dit land die teruggaan tot de 17^eof 18^eeeuw. In het Joods Historisch Museum is heel veel te weten te komen over de geschiedenis van Joden in ons land.

 De Joodse geschiedenis is begonnen in het gebied in het Midden-Oosten dat wij nu Israël noemen. Er wonen daar al duizenden jaren Joden. De afgelopen tweeduizend jaar was een tijd van verstrooiing, Joden leefden voor het grootste deel buiten dit gebied, op allerlei plaatsen in de wereld. Joden werden vaak gediscrimineerd en onderdrukt. Omdat Joden geen eigen staat of regering hadden, was er niemand die werkelijk voor hen op kon komen. Sinds 1948 is er weer een Joodse staat, Israël, waar Joden in vrijheid kunnen leven.

Veel Joden in Nederland hebben familie of vrienden die naar Israël zijn verhuisd en er wordt veel heen-en-weer gereisd. Solidariteit, voor elkaar opkomen, is in het Jodendom een belangrijke waarde, maar dat wil niet zeggen dat Joden kritiekloos achter de regering van Israël staan. In het Liberale Jodendom hopen wij op een vreedzame toekomst voor alle mensen in het Midden-Oosten, dus ook voor alle mensen die in Israël wonen, ongeacht of ze Joods, Moslim of Christelijk zijn.

Zijn Joden bang in Nederland?

Joden werden in Nederland in alle tijden gediscrimineerd. Vanaf de zeventiende eeuw tot aan de Franse tijd mochten Joden wel in Nederland wonen maar niet overal. Ze mochten lang niet alle beroepen uitoefenen en hadden beperkte rechten. Joden kregen pas in 1795, in de Franse tijd officieel gelijke rechten als andere Nederlandse burgers, in de praktijk was er toch veel antisemitisme en was het voor de meeste Joden moeilijk een goed bestaan op te bouwen. Rond het begin van de twintigste eeuw leefden in Nederland de meeste Joden nog in diepe armoede. Slechts een klein deel van de Joden in Nederland had in die tijd een mate van welstand bereikt.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden 102.000 joden vermoord, naar schatting tussen de 75 en 85 procent van de Joden in Nederland. Het grootste deel van de Nederlanders die het leven lieten tijdens de oorlog was Joods. Het deporteren en vermoorden van Joden gebeurde op bevel van de Duitse overheerser, maar veel Nederlanders hebben zonder scrupules meegewerkt met het uitvoeren van de anti-Joodse maatregelen. Ook na de Tweede Wereldoorlog was het antisemitisme in Nederland niet verdwenen. De Joden die terugkwamen uit de kampen of onderduik, konden niet rekenen op enige hulp. Besef van wat er was gebeurd tijdens de oorlog ontstond pas aan het begin van de zestiger jaren, meer dan twintig jaar na de oorlog.

Joden leven in Nederland nog steeds in de schaduw van de oorlog. “Traditioneel” Nederlands antisemitisme is er nog steeds en komt tot uiting in, bijvoorbeeld, de antisemitische spreekkoren bij voetbalwedstrijden. Joden die op straat door hun kleding herkenbaar zijn, worden regelmatig lastiggevallen. Synagogen, Joodse scholen en instituten moeten worden bewaakt. Veel Joden ervaren ook dat de houding van Nederlanders tegenover Israël niet op feiten is gebaseerd, maar op vooroordelen over de rol van Joden in de wereld.

Ook in de Arabische wereld gaan veel antisemitische gedachten rond, vaak als onderdeel van de eigen bevrijdingsgedachten. Moslimjongeren leren zichzelf te zien in het licht van deze gedachten en denken dat het naroepen van Joden een manier is om hun positie in de wereld te verbeteren. De meeste Joden in Nederland zijn op straat niet te herkennen, degenen die dat wel zijn, worden regelmatig nageroepen en uitgescholden. Door Moslims maar zeker ook door andere mensen in Nederland. Maar dat is dus niet een nieuw gegeven. Joden in Nederland zijn, vanzelfsprekend, op hun hoede en vragen zich af of de wereld waarin ze leven wel veilig is.

Waar is hier de plek voor de vrouwen?

In een Liberale sjoel zitten mannen en vrouwen samen, er is geen vrouwen-galerij en ook geen afgescheiden gedeelte voor vrouwen. De Tora en veel van de latere Joodse literatuur zijn tot stand gekomen in een wereld die gedomineerd werd door mannen. Vrouwen hadden natuurlijk hun eigen religieuze en spirituele leven, maar weinig vrouwen schreven, hun stemmen horen wij daarom bijna niet. De scheiding tussen de werelden van vrouwen en mannen zien wij in het Liberale Jodendom niet als iets dat teruggaat op een Goddelijk beginsel, maar als een menselijke constructie.

De wereld waarin wij leven is anders. Mannen en vrouwen leven samen en voeren dezelfde taken uit in de maatschappij. Wij willen dat weerspiegelen door in onze synagogen vrouwen en mannen dezelfde mogelijkheden te geven om deel te nemen aan organisatorische taken en aan de eredienst. Op dit moment zijn er meer vrouwelijke, dan mannelijke Liberale rabbijnen in Nederland. In de diensten zijn mannen en vrouwen gelijk.

Ik heb gehoord dat je alleen Joods kan zijn als je moeder dat is. Klopt dat?

Traditioneel geld je als Joods wanneer je moeder dat is of was. In het Liberale Jodendom erkennen wij ook het recht van mensen met een Joodse vader om zich bij het Jodendom aan te sluiten. Joods worden is ook mogelijk, maar niet makkelijk. Joods worden noemen wij gioer doen, iemand die Joods is geworden, wordt een ger (een man) of gi’oret (vrouw) genoemd.

Jodendom is niet makkelijk. Het heeft allerlei ingewikkelde gebruiken en tradities. Er is ook een Joodse cultuur die, voor een deel, moeilijk te omschrijven is en die je je alleen maar kan eigen maken door erin te leven. Joden ervaren onderling ook een lotsverbondenheid zoals die tot uiting komt in verhalen over de Sjoa en de relatie tot Israel. Het is voor iemand die niet is opgegroeid in de cultuur en geen deel is van de lotsgemeenschap vaak moeilijk om een plaats te vinden in de Joodse gemeenschap.

Als Liberale Joden vragen wij van mensen die Joods willen worden dat ze eerst komen praten met een rabbijn en samen met haar of hem verkennen wat de wil om deel te worden van het Joodse volk precies inhoudt en of het wel is gebaseerd op een goed begrip over wat Jodendom is. Wanneer de rabbijn en het College van Rabbijnen instemt, wordt er kennis gemaakt met een gemeenschap en moet er van alles geleerd worden. Toetreden tot het Jodendom kost vaak meer dan drie jaar. Het proces van toetreden wordt afgesloten wanneer iemand verschijnt voor het Bet Din, een rabbinale rechtbank. Voor mannen volgt een besnijdenis. Het gioertraject wordt afgesloten met onderdompeling in het mikve, het rituele bad.

Waarom verdoven Joden dieren niet voor ze hen slachten?

De traditionele manier waarop Joden en Moslims slachten heeft veel overeenkomsten. Met een mes moet in één keer de halsslagader en de luchtpijp worden opengesneden, er gaat dan geen zuurstof meer naar de hersenen en de dood treedt snel in. In Nederland wordt de term “rituele slacht” gebruikt voor de manier waarop Joden en Moslims slachten. Dat is eigenlijk een verkeerde naam. Het gaat niet om slachten als onderdeel van een ritueel maar om een bepaalde, oude slachttechniek.

Nog meer verwarring geef de term “verdoven” wanneer het om slachten gaat. Bij grazende dieren gaat het om een pin die in de hersens wordt geschoten, het is geen verdoving maar een manier om het dier snel en zonder veel inspanning van de slachter te laten sterven. Anders dan het woord “verdoven” suggereert, is het niet mogelijk het dier na deze ingreep weer tot leven te wekken. De hersens worden door de pin zozeer beschadigd dat het sterft en niet is na te gaan of het dier tijdens het stervensproces pijn voelt.

Diervriendelijke slacht bestaat niet. Wel goede zorg voor dieren tijdens het leven. Dieren worden in onze Westerse wereld vaak gehouden in twijfelachtige omstandigheden. Het zou goed zijn om meer aandacht te geven aan het dierenwelzijn tijdens het leven van het dier, het transport van dieren en het verblijf in het slachthuis. Het verzet tegen “rituele slacht” heeft in dit licht heel veel kenmerken van symboolpolitiek.

Doen Joden nog aan besnijdenis?

Besnijden van Jongens is een oud gebruik in het Jodendom. In religieuze zin gaat het gebruik om jongens te besnijden in het Jodendom terug op de opdracht van God aan Awraham (Abraham) om zichzelf te besnijden (Beresjit/Genesis 17:9 ev.). 

Besnijdenis is echter zeker geen gebruik van Joden alleen. Het is ouder dan het eerste begin van het Jodendom, we weten uit opgravingen dat het al in de prehistorie voorkwam.  Tegenwoordig zijn mannen in de Arabische wereld en grote delen van Afrika en Azië besneden. Ook in Australië komt besnijdenis voor onder Aboriginals. In de VS is circa 60 tot 65 procent van de mannen besneden. In religieuze termen is besnijdenis in het Jodendom een teken van de intrede van de man in het verbond met onze aartsvader Awraham met God. Het is een symbool van de belofte of lotsverbondenheid van Joden onderling. Vrouwenbesnijdenis komt in het Jodendom niet voor. Traditioneel is er geen parallel ritueel voor meisjes. In het Liberale Jodendom kennen we wel rituelen ter verwelkoming van meisjes in het verbond. De vorm daarvan ligt echter niet vast en het wordt vaak niet als een verplichting gevoeld.